62

                                 BERİYA

                         QULAQ  İMPERİYASI

Mir Cəfər Bağırovla eyni vaxtda ziddiyyətli şəxs kimi tarixə düşənlərdən biri də Lavrenti Beriyadır. Qərb sovetoloqları – ingilis professorları D. Hollovey, D. Reyfild və Amerika professoru Q. Ferr – Beriyanın siyasi portretinə və fəaliyyətinə öz düşündükləri kimi yanaşıblar və belə bir kitabı ortaya çıxarıblar. “Beriya — Qulaq İmperiyası” kitabı qismən tarixi faktlar, qismən də hadisə iştirakçılarının danışıqları əsasında yazılıb. Stalinin ölümündən sonra Sovet İttifaqının növbəti rəhbəri Beriya olmalı idi, lakin Xruşşovun sui – qəsdi nəticəsində o devrildi və qətl edildi.

Tarixi nöqteyi – nəzərdən Beriyanın şəxsiyyəti o vaxtdan ziddiyyətli qiymətləndirilir. Sovet siyasi və ideoloji savaşlarından uzaq Qərb tədqiqatçıları bu məsələyə daha obyektiv yanaşırlar. Kitabda əsas diqqət Beriyanın rəhbərliyi altında yaradılmış BAŞDİ – QULAQ (BAŞDİ – Baş Düşərgələr İdarəsi,rusca: QULAQ – Qlavnaya Upravleniya Laqerey F.B. ) imperiyasına yetirilir. İndi kitabdan bəzi məqamları oxuculara çatdırmaq istəyirəm. Maraqlananlar kitabı əldə edib oxuya bilər.

Lavrenti Beriya 17(29) mart 1899-cu ildə, Kutaisi general — qubernatorluğunun Suxumi dairəsinin Merxeuli kəndində, kasıb kəndli ailəsində anadan olmuşdur. Ancaq Abxaziyada indiyədək də belə düşünürlər ki, onun anası Marta Cakelinin Dadiani svan knyaz nəsli ila uzaq qohumluğu olub. Birinci ərinin ölümündan sonra Marta bir oğlu və iki qızı ilə dul qaldı. Sonradan Martanın hədsiz kasıblığı səbəbindən onun birinci nikahdan olan uşaqla­rını qardaşı Dmitri öz himayəsinə aldı.

Lavrentinin atası Pavel Xuxayeviç Beriya Merxeuliyə Meqreliyadan köçmüşdü. Marta va Pavelin ailəsində üç uşaq doğul­du, amma oğlanlardan biri iki yaşında öldü, qız isə xəstəlikdən sonra lal-kar qaldı. Lavrentinin qabiliyyətli olduğunu sezən valideynləri çalışdılar ki, Suxumi ali ibtidai məktəbində ona yaxşı təhsil versinlər. Təhsil va yaşama xərclərini ödəmək üçün valideynləri evdə olan əşyaları yarı qiymətinə satmalı oldular.

1915-ci ildə Beriya məktəbi fərqlənmə ilə bilirib Bakıya getdi va Bakı orta mexaniki-texniki inşaat məktəbinə qəbul olundu. 17 yaşından etibarən o, yanına köçmüş anasını va bacısını dolandır­mağa başladı.

1915-ci ildən gizli marksist dərnəyinə qoşuldu. 1917-ci ilin mart ayında Beriya RSDF(b)P-nın üzvü oldu. 1917-ci ilin iyun — dekabr aylarında hidrotexniki dəstənin texniki kimi Rumıniya cəbhəsinə getdi, xəstəliyinə görə Bakıya geri göndərildi, burada 1918-ci ilin fevralından bolşeviklərin şəhər komitəsində və Bakı Fəhlə Deputatları Sovetinin katibliyində işlədi. Bakı Kommunasının məğlub olmasından və Bakının türk-Azərbaycan qoşunlan tərəfindən alınmasından (1918-ci ilin sentyabrı) sonra şəhərdə qaldı və ta Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulana qədər (1920-ci ilin apreli) gizli bolşevik təşkilatının işində iştirak etdi. Nobellərin baş neft kontorunda praktikant işləyə-işləyə eyni zamanda məktəbdə təhsilini də davam etdirirdi. 1919-cu ildə məktəbi bitirib texnik inşaatçı — memar diplomu aldı.

* * *

1919 — cu ilin payızında o, Bakı bolşevik gizli təşkilatının rəhbəri A. Mikoyanın tapşınğı ilə Azərbaycan Demokratik Res­publikası Dövlət Müdafiə Komitəsinin nəzdindəki əks — inqilabla mübarizə təşkilatının (əks — kəşfiyyat) agenti oldu. Bu dövrdə onun alman hərbi kəşfiyyatı ilə əlaqələri olan Zinaida Krems ilə sıx münasibətləri yarandı.

Beriya özünün ADR əks — kəşfiyvatında işləməsini gizlətmirdi — belə ki, 1933-cü ildə Q.K.Orconikidzeyə məktubunda o yazır­dı ki, «müsavat kəşfiyyatına partiva tərəfindən göndərilib və bu məsələ 1920-ci ildə Azərbaycan K(b)P MK-da araşdınlıb və AR(b)P MK ona «tam bəraət verib», belə ki, onun partiyanın icazəsi ilə əks — kəşfiyyatda işləməsi faktı Mirzə Davud Hüsey­nov, Qasım İsmayılov və başqa yoldaşların bəyanatları ilə təsdiq edilmişdir».

1919 — cu ilin aprelində, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurul­duqdan sonra RK(b)P  Qafqaz diyar komitəsi və 11-ci Ordunun İnqilab Şurası nəzdindəki Qafqaz cəbhəsi qeydiyyat şöbəsinin səlahiyyətlisi kimi Gürcüstan Demokratik Respublikasına gizli işə göndərildi. Demək olar, dərhal Tiflisdə həbs olundu və üç gün ərzində Gürcüstanı tərk etmək əmri ilə sərbəst buraxıldı.

Sonralar, gürcü menşevik hökumətinə qarşı silahlı üsyanın hazırlanmasında iştirak edərkən yerli əks — kəşfiyyat tərəfindən itşa olundu, həbs edildi va Kutaisi həbsxanasına   salındı, sonra da Azərbaycana göndərildi. Bu haqda o yazır:

“ 1920-ci ilin mayında man Gürcüstanla sülh müqaviləsi bağlanması ilə alaqadar olaraq direktiv almaq üçün Bakıya, qeydiyyatdan keçmək üçün yollanıram, amma geriyə, Tiflisə qavıdarkan məni Noy Ramişvilinin teleqramı asasında həbs edirlər və Tiflisə gətirirlər, burada isa yoldaş Kirovun səhvlərinə baxmayaraq, Kutaisi həbsxanasına yollayırlar. I920-ci ilin iyun va iyul aylarını mən həbsdə keçirirəm, yalnız siyasi məhbusların elan etdikləri dörd gün yarımlıq aclıqdan sonra məni yatabla Azərbaycana göndərirlər».

Bakıya qayıtdıqdan sonra Beriya Bakı Politexnik İnstitutun­da təhsil almağa başladı. 1920-ci ilin avqustunda o, Azərbaycan K(b)P MK-nın işlər müdiri, elə həmin ilin oktyabrında isə bur­juaziyanın ekspropriasiyası və fəhlələrin məişətinin yaxşılaş­dırılması üzrə Fövqəladə Komissiyanın məsul katibi oldu, bu vəzifədə 1921 — ci ilin fevralına qədər işlədi. 1921 — ci ilin aprelində onu Azərbaycan SSR Xalq Deputatları Soveti (XDS) nəzdindəki Fövqəladə Komissiyanın məxfi — operativ şöbəsinə rəis müavi­ni təyin etdilər, mayda isə o, məxfi — operativ hissəsinin rəisi və Azərbaycan PK sədrinin müavini vəzifələrini tutdu.

2 dekabr 1926-cı ildə Lavrenti Beriya Gürcüstan SSR XKS nəzdində Baş Siyasi idarənin sədri oldu, 1927-ci ilin aprelindən 1930-cu ilin dekabrınadək isə Gürcüstan SSR-in Daxili İşlər ko­missarı işlədi. Onun Stalinlə ilk görüşü bu dövrə aiddir.

14 noyabr 1931-ci ildə Beriya Gürcüstan K(b)P MK-nın birinci katibi vəzifəsində qalmaqla Zaqafqaziva Diyar Komitəsinin bi­rinci katibi oldu, Azərbaycan və Ermənistan K(b)P MK-lanmn üzvii seçildi. Zaqafqaziva Diyar Komitəsinə 1936-cı ilədək ZSFSR üç müstəqil respublikaya bölünənədək başçılıq etdi.

…1936 — cı ildə BAŞDİ — də illik ölum sayı 20 minə düşdü və Yaqodanın iş başında  olduğu son ildə cəmi 1118 nəfər qətl edilmişdi. Anna Axmatovanın təbirlərindən istifadə etsək, «otyeyənlər» erası idi; indi isə «ətveyənlər — yırtıcılar» erası gəlmişdi.

Yejova BAŞDI-ni sonsuzadək genişləndirməyə mane olan yeganə şey — sərt iqlim, sovet Arktikasının nəhəng ənginlikləri və belə şəraitdə nəqliyyat, keşikçəkmə və qul əməyinin istismarı problemləri idi.

XDİK sıralarında təmizləmələr Yejovu BAŞDİ-dəki ən yaxşı idarəçilərdən məhrum etmişdi. 1938-ci ilin dekabrın­da milyondan artıq insan BAŞDİ-də işləyirdi və demək olar ki, milyon nəfər də həbsxana və islah düşərgələrində idi. Bu ildə təcrübəsiz, qorxudulmuş administrasiyası olan, sıx məskunlaşdırılmış, xaotik BAŞDİ-də ölüm halları 90 minə qalxdı, yəni 10% təşkil etdi. Hətta bu cür yüksək ölüm fa­izi ilə də düşərgələr kütləvi həbslər axınının öhdəsindən gələ bilmirdi. Ağızbaağız doldurulmuş kameralarda saxlanılanlar çox vaxt hələ düşərgəyə köçürülmədən, ya da zirzəmiyə cəllad qarşısına çıxarılmadan tif, dizenteriya, yüksək hərarət, aclıq və işgəncələrdən elə buradaca ölürdülər.

Ona görə də Stalin və Yejov qərara gəldilər ki, qeyri — icbari əməyə deyil, güllələnməyə məhkum » düşmənlər» in sayını 0,5-dən 47%-ə qaldırsınlar. 1937 və 1938-ci illərdə, XDİK-in statistikasına görə, əks — inqilabda günahlandırılan 1 444 923 nəfər məhkum olundu ki, bunlardan da 687 692 insan güllələndi. Bu minvalla BAŞDİ — yə axını yavaş — vavaş azaltdılar, lakin bu qədər məhkumu «emal etmək», demək olar ki, qeyri-mümkün idi. Həbs olunanlardan getdikcə daha sürətlə başqa adamları da ləkələyən və XDİK üçün işləri artıran etiraflar qoparmaq lazım idi. Hətta hökmləri və güllələmə arayışlarını yazmaq üçün kağız belə çatışmırdı.

Çox və tez qətl etmək çətin deyildi — Tiflis və ya Le­ninqradda olan təcrübəli cəlladın özü təkbaşına və köməkçilərsiz bir gecəyə 200 insanı güllələyə bilirdi. An­caq cəsədlərdən izolə olmaq daha müşkül idi — buldozerlər az idi və şəhərlərin ətrafında dəfn etmə yerləri çatışmırdı. Bəzən qurbanları XDİK zabitlərinin bağ evlərində yaşadıq­ları yerlərə gətirirdilər: burada onlar özləri öz qəbirlərini qazırdılar, sonradan enkevedeçilər həmin yerlərdə şam ağacları əkir və evciklər tikirdilər. 1937-ci ilin sonundan etibarən XDİK meyitləri əvvəllər bütün ölülərin yandırıldı­ğı və fərq qoyulmadan basdırıldığı xəstəxana ölüxanalarına göndərməyi dayandırdı. Leninqradda ölüm faizi XDİK sayəsində üç dəfə artmışdı və meyitxanalar çatdırmırdı. XDİK o vaxtkı fin sərhədinin yaxınlığında olan Parqolovda on bir hektar yer götürdü və burada 46 771 cəsəd basdırıldı…

…Bəzi fədakar insanların çalışmaları sayəsində qurban­ların adlarını bizə tam şəkildə «qaytardılar»; Leninqradın, Moskvanın bir sıra vilayət şəhərləri və rayonlar üçün

martiroloqlar — ölü siyahıları tərtib edilib. «Leninqrad martiroloqu», məsələn, XDİK-in il yarım ərzində ölümə yol­ladığı 47 min kişi və qadın haqqında tam məlumat verir. Həbslərdən heç biri hər hansı təhqiqatın nəticəsi deyildi və qurbanların içərisində yalnız minimal sayda cinayətkarlar vardı. Əvvəlcə Yejov Leninqrada 1937-ci ilin iyulundan oktyabrınadək 4 min güllələnmə və 10 min BAŞDİ-yə göndərmə norması verdi. Yejovun təlimatlarına görə bü­tün qolçomaqları, cinayətkarları, almanları, polyakları və yuxarıdan əmr olmadan bütün dustaqları və pis niyyətli vətəndaşları qətlə yetirirdi ki, almanları qarşılamağa kimsə qalmasın. Başlıca olaraq isə Moskvanın əmri ilə öldürürdülər. 1941 -ci ilin noyabrında səkkiz gün ərzində Beriya 4905 insanı güllələtmişdi.

 

Oryol qətllərini Beriya Boqdan Kobulova və Leonid Baştakova tapşırdı, Katından Olqa Kamenveva, əfsanəvi eser qadın üçün bu cür divanlar xırda iş idi. Biz bundan bir qədər əvvəl ələ ke­çirilmiş Qərbi Ukraynada Beriyanın əmri ilə aparılmış kütləvi qətllər haqqında daha az bilirik: Lvovda, Qırmı­zı Ordu şəhəri tərk edəndə haradasa 100 min məhkumu güllələmişdilər.

1941-ci ilin bəşər tarixində görünməmiş itkiləri, Qır­mızı Ordunun 2 841 900 əsgərinin öldürülməsi və ya əsir götürülməsi Beriyanı edamların sayını azaltmağa, düşərgələrdəki hələ ağır əməklə və distrofiya ilə şil — küt olunmamış hərbçiləri azad etməyə məcbur qoydu. BAŞDİ-dən iki generalı, Kiril Mereskovu və Boris Vannikovu sanatoriyaya apardılar, burada insan sifətinə saldıq­dan sonra cəbhəyə göndərdilər. Özünün müstəsna hərbi qabiliyyətləri ilə Finlandiyada fərqlənmiş və bununla da digər hərbçilərin kin — küdurətini qazanmış Mereskov işgəncələr nəticəsində o qədər zəifləmişdi ki, ona Stalinə əclafcasına va biabırcasına danışırdılar ki, demək olar, bütün stenoqramları saxtalaşdırmaq lazım gəldi. Hətta 1938-ci ilin Buxarin və Radeki məhkum etmiş qorxunc yaz plenumunu da riyakarlıq və quyruq bulama üzrə 1953-cü il plenumu ilə müqayisə etmək çətindir.

Xruşşov etiraf etdi ki, həkimlərin sui — qəsdi və minqrel işi saxtalaşdırılmışdı — amma plenum, hər halda, əmin idi ki, həkimlərə və minqrellərə bəraət vermək lazım deyil­di. Xruşşov eyham vurdu ki, Beriya yalnız özünün agen­ti olanlara bəraət verirdi. Xruşşovun da çıxışının əksər hissəsi başqa çıxışçılarda olduğu kimi cəfəng ittihamlarla dolu idi. Heç demə, çörək və ət qəhətini Beriya yaradıb­mış, fəhlələrin necə dolanması onun vecinə deyildi, buna görə də onlar qazmalarda yaşayırdılar. O, həkimlərə yalnız təşəkkürə görə bəraət vermişdi; o, BAŞDİ-nin yarısını ona görə əfv etmişdi ki, özünün oğru və qatillərdən ibarət udel knyazlığını yaratsın. Beriya, Xruşşovun iddiasına görə, hakimiyyət naminə cəsəd dağlarını və qan çaylarını adla­mağa hazır «Bonapart ruhlu» adam idi.

Gürcü nümayəndələri Beriyanı xüsusi bir şiddətlə sö­yürdülər: onlar şikayətlənirdilər ki, bəraət almış minqrellər nazir vəzifələri tələb edirlər. Beriyanın Azərbay­candan olan can dostu Bağırov (əvvəl — axır o da Beriyanın taleyini yaşayacaqdı) elə qəzəbnak danışırdı ki, eşidənlər bu hücumlardan narazılıqlarını bildirməyə başladılar. Molotov və Kaqanoviç daha yaxşı hazırlaşmışdılar; onlar Beriyanı Stalini yanlışlığa uğratmış, kapitalizmin xeyrinə dövlətin təhlükəsizliyini təhlükə altına atmış adam kimi səciyyələndirdilər.

…BAŞDİ – nin Rusiya ərazisində olan düşərgələrinin tarixi yerlərində oldum. Müraciət etdiyim yerli orqanların ya məlumatları yox idi, ya da məlumat vermək istəmədilər. Ancaq məsləhət gördülər ki, Moskvada bu işlə məşğul olan xüsusi idarəyə müraciət etsəm dəqiq məlumat ala bilərəm.